1 marca obchodzony jest jako Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”. To święto państwowe zostało uchwalone przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej Ustawą z dnia 3. 02. 2011 r.
Ustanowiono je oddając hołd „Żołnierzom Wyklętym” - bohaterom antykomunistycznego podziemia, którzy w obronie niepodległego bytu Państwa Polskiego, walcząc o prawo do samostanowienia i urzeczywistnienia dążeń demokratycznych społeczeństwa polskiego, z bronią w ręku, jak i w inny sposób, przeciwstawiali się sowieckiej agresji i narzuconemu siłą reżimowi komunistycznemu.
Pomysłodawcą obchodzenia tego święta 1 marca był Janusz Kurtyka (1960-2010), prezes Instytutu Pamięci Narodowej (2005-2010). Data związana jest z wydarzeniem sprzed 74 laty - 1 marca 1951 r. w więzieniu w Warszawie na Mokotowie wykonano wyrok śmierci na siedmiu członkach IV Zarządu Głównego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”: Łukaszu Cieplińskim, Mieczysławie Kawalcu, Józefie Batorym, Adamie Lazarowiczu, Franciszku Błażeju, Karolu Chmielu i Józefie Rzepce, którzy byli ostatnimi ogólnopolskimi koordynatorami organizacji „Walki o Wolność i Niezawisłość Polski z nową sowiecką okupacją”. W 2011 r. przyjęto 1 marca jako Święto Żołnierzy „Wyklętych” w 60 - rocznicę śmierci wyżej wymienionych aby w ten sposób oddać hołdu dla żołnierzy drugiej konspiracji za świadectwo męstwa, niezłomnej postawy patriotycznej i przywiązania do tradycji niepodległościowych, za krew przelaną w obronie ojczyzny. Tu trzeba wspomnieć, że zanim doszło do wyroku z 1.03.1951 r. Armia Czerwona już w 1944 r. przekroczyła przedwojenną granicę Polski. W ciągu roku nasz kraj - okupowany w latach 1939-1945 przez Niemców- został zajęty przez Związek Radziecki. Nowy okupant niszczył struktury Polskiego Państwa Polskiego, mordował, aresztował, torturował, skazywał, wysyłał w głąb ZSRR żołnierzy działającej w konspiracji Armii Krajowej (rozwiązanej 19.01.1945 r. rozkazem Komendanta Głównego AK gen. Leopolda Okulickiego), inwigilował byłych akowców. W ostatnim rozkazie gen L. Okulicki napisał: „Dalszą swą pracę prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa Polskiego i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległego Państwa Polskiego. W tym działaniu każdy z was musi być dla siebie dowódcą”. W związku z tym rozkazem - część AK-owców wróciła do domów z bronią i umundurowaniem z partyzantki, przystąpiła do melinowania uzbrojenia, radiostacji, część - nie zamierzała się ujawnić, udała się do lasów by walczyć z nowym najeźdźcą. W Polsce pod okupacją radziecką w latach 1944 – 1956, w okresie stalinowskim, działały konspiracyjne organizacje antykomunistyczne, których celem była walka o wolność obywatela i niepodległość Ojczyzny. Po rozwiązaniu Armii Krajowej powstały organizacje poakowskie „NIE” („Niepodległość”) i „Wolność i Niezawisłość” (WiN), młodzieżowe wywodzące się ze Związku Harcerstwa Polskiego. Ich członkowie nie zgodzili się z narzuconym Polsce ustrojem komunistycznym, nie złożyli broni, walczyli z NKWD, KBW, MO, UB. Wśród nich byli i wieliczanie: Jakub Hankus z synami Julianem i Tadeuszem, Julian Gołąbek, Stanisław Klimczyk, Tadeusz Kwaśniewski, Władysław Kubicki, Tadeusz Kusion, Mieczysław Loch, Piotr Mitan, Stanisław Szuro, Ferdynand Talaga, Zdzisław Węglarski, Krzysztof Zieliński i inni. Za tą nieugięta walkę dotknęły ich prześladowania.
Z powodów politycznych w latach 1944-1956 w więzieniach Polski „ludowej” znalazło się ponad 250. 000 osób. Na około 5.000 więźniach wykonano wyroki śmierci. Niektórych obecnie poszukuje prof. Krzysztof Szwagrzyk z Instytutu Pamięci Narodowej m.in. w Warszawie na „Łączce”. Ostatni żołnierz niezłomny Józef Franczak ps. „Laluś” został zamordowany w 1963 r. Więzienia: Rawicz, Wronki, Inowrocław, to symbole martyrologii polskiej. Ci co przetrwali piekło zgotowane przez komunę dopiero w 1989 r. zrzeszyli się Krakowskim Oddziale Związku Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego - zostali zrehabilitowani.
Trzeba pamiętać, że NKWD w nocy z 27 na 28.03.1945 r. aresztowało w Pruszkowie 16-tu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, a wśród nich i Antoniego Pajdaka rodem z Biskupic k. Wieliczki. Uprowadzono ich do Moskwy. Osadzono w więzieniu na Łubiance mimo zagwarantowanego wcześniej bezpieczeństwa. Następnie w tzw. Procesie Szesnastu skazano ich na pobyt w więzieniu. Na najwyższy wyrok od 5 do 10 lat skazano gen. Leopolda Okulickiego (ostatni dowódca AK), Jana Jankowskiego (wicepremier, Delegat Rządu na Kraj), Stanisława Jasiukowicza (z-cę Delegata Rządu RP na Kraj) i Adama Bienia (pierwszy zastępca Delegata Rządu RP na Kraj). Trzej pierwsi nie przeżyli pobytu w więzieniu. Wśród uwięzionych był Antoni Pajdak, urodzony w Biskupicach, zastępca Delegata Rządu na Kraj. Na skutek jego niezłomnej postawy w śledztwie (odmowa jakichkolwiek zeznań) jego sprawę wyłączono z moskiewskiego procesu szesnastu. W osobnym tajnym postępowaniu we wrześnie 1945 r. został skazany na 5 lat więzienia (do 1949 r. był osadzony w Moskwie, następnie we Włodzimierzu nad Klaźmą, na północny-wschód od Moskwy) i 5 lat zesłania na Syberię, gdzie w Kraju Krasnojarskim w Onaczuńskim gospodarstwie leśnym pracował jako drwal.
W 2006 r. w Wieliczce staraniem Kazimierza Guzikowskiego z Bodzanowa, prezesa Zarządu Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej na Okręg Małopolska u podnóża Pomnika Odrodzenia Polski odsłonięto tablicę upamiętniającą 16.tu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. W 1998 r. umieszczono tu także tablicę upamiętniającą Armię Krajową na Ziemi Wielickiej, która od 1992 r. była na ścianie frontowej Magistratu. Kazimierz Guzikowski w książce „Armia Krajowa na terenie powiatu wielickiego (Zarys dziejów)” (2000r.) napisał że, Wieliczka została zajęta przez Armię Czerwoną nocą z 21/22 stycznia 1945 r. W Wieliczce sowieci zorganizowali placówkę NKWD. Pierwszym aresztowanym przez NKWD w Wieliczce był sierż. Franciszek Mróz ps. „Żółw”. Gdyby nie ucieczka z więzienia w klasztorze OO. Franciszkanów podzieliłby los swoich podkomendnych. Ponownie został aresztowany w 1950 r. i stracony w Krakowie w więzieniu przy ul. Motelupich. Jest jednym z bohaterów książki Apolonii Ptak pt. „Prawem wilka” (1995 r.) Już w styczniu funkcjonariusze NKWD aresztowali 22 wieliczan i wywieźli w głąb Związku Radzieckiego. Było to 10-ciu żołnierzy Armii Krajowej (AK): Mieczysław Cieślik ps. „Koral”, dowódca I kompanii w Samodzielnym Batalionie „Skała”, Jerzy Aksamski, ps. „Aka” , Władysław Bartocha ps. „Tur”, Antoni Kruszyn, ps. „Moraczewski”, Adam Michalik, ps. „Piorun”, Edward Waliszewski ps. „Wirus” - żołnierze O/P. „Żółw”, Marian Piątkowski ps. „Maniuś” z drużyny łączności Komendy Obwodu Kraków-Powiat (kryptonim „Nurt”), Adam Znański, dowódca drużyn w placówce Koźmice Wielkie (krypt. „Las”), Edward Pyciński, ps. „Ryś” i Michał Lewiński. Do Rosji zostali wywiezieni, nie będący żołnierzami AK, ale wskazani jako jej żołnierze: Władysław Biegun, Stanisław Dembowski, (…) Gastoł, Jan Grzywacz, Edward Kawaler, Roman Kawaler, Franciszek Kot, Antoni Kowal, Władysław Lachman, (..) Leśnika, Zbigniew Liszka, Władysław Kątny. Wskazani do aresztowania i wywiezienia byli: podch. Kazimierz Guzikowski, ps. „Skoplak”, por. Bolesław Tańcula, ps. „Czarnota”, chor. Stanisław Tatara, ps. „Florian”, kpt. Władysław Wołek, ps. „Potok”. W miejscach zamieszkania wymienionych były grupy NKWD mające dokonać aresztowań, ale wymienieni zdążyli już zmienić miejsca pobytu. W marcu 1945 r. placówka NKWD w Wieliczce została rozwiązana. „Nadzór” nad żołnierzami AK powierzono Urzędowi Bezpieczeństwa w Krakowie.
Na temat „Żołnierzy Wyklętych”, którzy stawiali opór komunie w latach 1944-1956 zorganizowałam w Wieliczce w sali „Magistrat” w 2010 r. - 152 i w 2015 r. - 206 spotkania z cyklu „Wieliczka -Wieliczanie”. Relacje z tych spotkań opracowałam i zapisałam w zeszytach 97 i 152 „Biblioteczki Wielickiej” (2010, 2015). W 2009 r. na 136 spotkaniu prezentowano wieliczan z Armii Krajowej i ich powojenne losy - relacja znajduje się w zeszycie 81 „Biblioteczki Wielickiej”. Zachęcam do przeczytania ww. zeszytów. Na łamach „Głosu Wielickiego” opublikowałam ponad 50 artykułów na temat „Żołnierzy Wyklętych” z Ziemi Wielickiej. Wśród nich byli m. in.: Stanisław Szuro, Krzysztof Czerwiński, Tadeusz Hankus, Mieczysław Pieronek, Ferdynand Talaga, którzy swoimi przeżyciami podzielili się z nauczycielami i uczniami wielickich szkół w ramach spotkań z cyklu „Mnie Ta Ziemia od innych droższa”.
W Wieliczce 1.03.(sobota) 2025 r. o godz.7.00-tej w kościele św. Klemensa w Wieliczce została odprawiona Msza św. w intencji Żołnierzy Wyklętych. Przed Mszą św. Lucjan Rowiński, zastępca Burmistrza Miasta i Gminy Wieliczka do spraw społecznych odczytał „Litanię do Matki Bożej w intencji Żołnierzy Wyklętych”:
K. Panie, zmiłuj się nad nami.
W. Chryste, zmiłuj się nad nami.
K. Panie, zmiłuj się nad nami.
W. Chryste, usłysz nas.
Matko Boża, Królowo Polski,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, Wspomożenie Wiernych,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, Patronko Żołnierzy Wyklętych,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, która wspierasz w trudnych chwilach,
W. Módl się za nami
Matko Boża, obrończyni prawdy i sprawiedliwości,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, przyjmująca męczenników,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, otulająca swoim płaszczem tych, którzy walczyli o wolność,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, dająca pokój wieczny wszystkim poległym,
W. Módl się za nimi.
Matko Boża, pamiętająca o tych, którzy oddali życie za ojczyznę,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, niech ich ofiara nie zostanie zapomniana,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, daj siłę i odwagę tym, którzy walczą w imię prawdy,
W. Módl się za nami.
Matko Boża, pocieszycielko rodzin Żołnierzy Wyklętych,
W. Módl się za nimi.
Ojcze Niebieski,
W. Wysłuchaj nas, Panie.
Synu Boży, Zbawicielu świata,
W. Wysłuchaj nas, Panie.
Duchu Święty, Pocieszycielu,
W. Wysłuchaj nas, Panie.
W intencji Żołnierzy Wyklętych oraz ich rodzin,
W. Módlmy się do Matki Bożej o pokój i zbawienie.
Matko Boska, Ucieczko grzeszników,
W. Módl się za nami.
Matko Boska, Pani naszych serc,
W. Módl się za nami.
Po Mszy św. o godz. 7:45 miało miejsce złożenie kwiatów pod Pomnikiem Odrodzenia Polski, przed tablicą upamiętniająca 16-tu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Uroczystość, którą poprowadził Rówiński Lucjan. Zebrani zaśpiewali hymn narodowy „Jeszcze Polska nie zginęła”. W obchodach uczestniczyli: Urszula Rusecka, Poseł na Sejm RP, Rafał Ślęczka, Burmistrz Miasta i Gminy Wieliczka, Michał Roehlich, zastępca Burmistrza ds. Rozwoju, Marcin Idzi, sekretarz Gminy Wieliczka, Aneta Tracz- Dyrektor Wydziału Promocji, Rozwoju i Komunikacji Społecznej UMIG Wieliczka, Roman Wcisło, radny Rady Powiatu Wielickiego, Beata Chorobik, zastępca Dyrektora Mediateka - Biblioteka Miejska w Wieliczce, delegacja Stowarzyszenia „Klub Przyjaciół Wieliczki”(KPW) w składzie: Jadwiga Duda, prezes Zarządu, Elżbieta Kawecka-Cebula, członek Zarządu, członkowie: Stanisława Cygankiewicz, Zofia Prochwicz, Marian Sipióra, Hanna Kozioł, przewodnicząca Gminnej Rada Seniorów i sekretarz KPW. Przebieg uroczystości fotografował Przemysław Sadowski z UMiG Wieliczka. Niżej podpisana odwiedziła groby żołnierzy wyklętych: Juliana Hankusa na cmentarzu w Gorzkwie i Ludwika Kuśmierczaka na cmentarzu w Koźmicach Wielkich. Na grobach zapaliła znicze i w intencji tych żołnierzy odmówiła: „Ojcze Nasz…Zdrowaś Mario… Wieczne odpoczywanie…” Dziękuję mojej uczennicy Justynie Traczyk za przysłanie z Brzezin Bełżeckich fotografii dziadka Ludwika Kuśmierczaka.
Opracowała Jadwiga Duda
